یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ یَوْمٌ لَّا بَیْعٌ فِیهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از آنچه به شما روزی داده‌ایم، انفاق کنید! پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن، نه خرید و فروش است (تا بتوانید سعادت و نجات از کیفر را برای خود خریداری کنید)، و نه دوستی (و رفاقت‌های مادی سودی دارد)، و نه شفاعت؛ (زیرا شما شایسته شفاعت نخواهید بود.) و کافران، خود ستمگرند؛ (هم به خودشان ستم می‌کنند، هم به دیگران).
* * * * * * * *
تفسیر نمونه
به دنبال آیات گذشته (این سوره) كه از قسمتى از سرگذشت امت‌هاى پیشین و جهاد و حكومت الهى و اختلافاتى كه بعد از پیامبران داشتند، بحث مى‌نمود، در این آیه روى سخن را به مسلمانان كرده و به یكى از وظائفى كه سبب وحدت جامعه و تقویت حكومت و بنیه دفاعى و جهاد مى‌شود اشاره مى‌كند و مى‌فرماید: «اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! از آنچه به شما روزى داده‌ایم انفاق كنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناكُمْ).
گر چه جمله «مِمَّا رَزَقْناكُمْ» (از آنچه به شما روزى داده‌ایم) مفهوم وسیعى دارد كه هم انفاق‌هاى مالى واجب و مستحبّ را شامل مى‌شود و هم انفاق‌هاى معنوى مانند علم و دانش و امور دیگر، ولى با توجه به تهدیدى كه در ذیل آیه آمده، بعید نیست منظور، انفاق واجب یعنى زكات و مانند آن باشد، به علاوه، انفاق واجب است كه بنیه بیت‌المال و حكومت را تقویت مى‌كند، ضمناً از تعبیر به «مما» استفاده مى‌شود كه انفاق واجب همیشه بخشى از مال را در بر مى‌گیرد نه همه آن را.
مرحوم «طبرسى» در «مجمع‌البیان»، عمومیت آیه را نسبت به انفاق‌هاى واجب و مستحبّ ترجیح مى‌دهد معتقد است ذیل آیه مشتمل بر تهدیدى نیست بلكه خبر از حوادث وحشتناك روز قیامت مى‌دهد. [۱]
ولى با توجه به آخرین جمله آیه كه كافران را ظالمان مى‌شمرد، اشاره‌اى است كه ترك انفاق نوعى كفر و ظلم است و این جز در انفاقات واجب، تصور نمى‌شود.
سپس مى‌افزاید: امروز كه توانایى دارید انفاق كنید «پیش از آنكه روزى فرا رسد كه نه خرید و فروش در آن است و نه رابطه دوستى و نه شفاعت» (مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ). [۲]
اشاره به اینكه راههاى نجاتى كه در دنیا از طرق مادى وجود دارد هیچ‌كدام در آنجا نیست، نه بیع و معامله‌اى مى‌توانید انجام دهید كه سعادت و نجات از عذاب را براى خود بخرید و نه دوستی‌هاى مادى این جهان كه با سرمایه‌هاى خود كسب مى‌كنید در آنجا نفعى به حال شما دارد زیرا آنها نیز به نوبه خود گرفتار اعمال خویش‌اند و از خود به دیگرى نمى‌پردازند و نه شفاعت در آنجا به حال شما سودى دارد زیرا شفاعت الهى در سایه كارهاى الهى انجام مى‌گیرد كه انسان را شایسته شفاعت مى‌كند و شما آن را انجام نداده‌اید و اما شفاعت‌هاى مادى كه با مال و ثروت در این دنیا قابل بدست آوردن است در آنجا وجود نخواهد داشت.
بنابراین شما با ترك انفاق و انباشتن اموال و بخل نسبت به دیگران تمام درهاى نجات را به روى خود بسته‌اید.
و در پایان آیه مى‌فرماید:« كافران همان ظالمان‌اند» (وَ الْكافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ.)
اشاره به اینكه آنها كه انفاق و زكات را ترك مى‌كنند هم به خویشتن ستم روا مى‌دارند و هم به دیگران.
قرآن در این جمله مى‌خواهد این حقیقت را روشن سازد كه:
اولا: كافران به خود ستم مى‌كنند زیرا با ترك انفاق واجب و سایر وظائف دینى و انسانى، خود را از بزرگ‌ترین سعادت‌ها محروم مى‌سازند، و این اعمال آنها است كه در آن جهان دامانشان را مى‌گیرد و خداوند در باره آنها ستمى نكرده است.
ثانیا: افراد كافر به اجتماعشان نیز ستم مى‌كنند و اصولا كفر سرچشمه قساوت، سنگدلى، مادى‌گرى و دنیا پرستى است و اینها همه سرچشمه‌هاى اصلى ظلم و ستم هستند.
یادآورى این نكته نیز لازم است كه كفر در این آیه به قرینه این كه بعد از دستور انفاق واقع شده به معنى سرپیچى و گناه و تخلف از دستور خدا است و استعمال كفر به این معنى در قرآن و احادیث اسلامى نظایر بسیار دارد.
پی‌نوشت:
۱- مجمع‌البیان، جلد ۱ و ۲ صفحه ۳۶۰٫
۲- «خلة» از ماده «خلل» به معنى فاصله میان دو چیز است و از آنجا كه دوستى و محبت در لابلاى وجود انسان و روح او، حلول مى‌كند و فاصله‌ها را پر مى‌نماید، این واژه به معنى دوستى عمیق آمده است.
* * * * * * * *
تفسیر نور
نكته‌ها:
در این آیه خداوند اهرم‌هایى را براى تشویق مردم به انفاق بكار برده است؛
الف: آنچه دارى، ما به تو دادیم از خودت نیست. «رَزَقْناكُمْ»
ب: مقدارى از آنچه دارى كمك كن، نه همه را. «مِمَّا»
ج: این انفاق براى قیامت تو، از هر دوستى بهتر است. «یَأْتِیَ یَوْمٌ»
پیام‌ها:
۱- قبل از دستور، مردم را با احترام صدا زنیم. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»
۲- استفاده از فرصت‌ها در كارهاى خیر، ارزش است. «مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ»
۳- محروم كردن امروز، محروم شدن فرداست. اگر امروز انفاق و بخششى صورت نگیرد، در آن روز هم محبّت و دوستى و وساطتى در بین نخواهد بود. «أَنْفِقُوا» «یَوْمٌ لابَیْعٌ فِیهِ»
۴- یاد معاد، عاملى براى تشویق به انفاق است. «أَنْفِقُوا» «یَأْتِیَ یَوْمٌ»
۵- یكى از راههاى ایجاد روحیّه‌ى سخاوت، توجّه به دستِ خالى بودن انسان در قیامت است. «لابَیْعٌ فِیهِ وَ لاخُلَّةٌ وَ لاشَفاعَةٌ»
۶- بخل، نشانه‌ى كفران نعمت و كفر به وعده‌هاى الهى است. «أَنْفِقُوا» «وَ الْكافِرُونَ»
۷- كفر، نمونه‌ى بارز ظلم است. «الْكافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ»