یَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ كَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا وَیَسْأَلُونَكَ مَاذَا یُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذَلِكَ یُبَیِّنُ اللَّـهُ لَكُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ
در باره شراب و قمار از تو سؤال می‌کنند، بگو: «در آنها گناه و زیان بزرگی است؛ و منافعی (از نظر مادی) برای مردم در بردارد؛ (ولی) گناه آنها از نفعشان بیشتر است. و از تو می‌پرسند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: از مازاد نیازمندی خود.» اینچنین خداوند آیات را برای شما روشن می‌سازد، شاید اندیشه کنید!
* * * * * * * *
تفسیر نمونه
یکی از سؤالاتی كه در آیه فوق مطرح است، سؤال درباره انفاق است، مى‌فرماید: «از تو سؤال مى‌كنند چه چیز انفاق كنند» (وَ یَسْئَلُونَكَ ما ذا یُنْفِقُونَ).
«بگو از ما زاد نیازمندی‌هایتان» (قُلِ الْعَفْوَ).
در تفسیر درالمنثور، در شأن نزول این قسمت از آیه، از «ابن عباس»، چنین نقل شده كه گروهى از صحابه و یاران پیغمبر اكرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله سؤال كردند (اینكه مى‌گویید در راه خدا انفاق كنید) ما نمى‌دانیم چه مقدار از اموال خود را انفاق كنیم آیا همه را در راه خدا به نیازمندان بدهیم یا مقدارى از آن را. [۱]
در پاسخ آنها آیه فوق، نازل گردید و به آنها دستور داد در انفاق خود رعایت عفو كنید، اكنون ببینیم عفو در اینجا به چه معنى است؟
«عفو» در اصل – به گفته راغب در مفردات – به معنى قصد برگرفتن چیزى است یا به معنى چیزى كه برگرفتن آن آسان است.
و از آنجا كه این معنى، بسیار گسترده است، بر مصادیق گوناگونى اطلاق شده، از جمله بخشش و آمرزش، از بین بردن اثر، حد وسط و میانه هر چیز، و مقدار اضافى چیزى، و بهترین قسمت مال، ظاهرا دو معنى اول متناسب با مفهوم آیه نیست و به نظر مى‌رسد، مراد یكى از سه معنى اخیر باشد، یعنى در انفاق حد وسط را رعایت كنید و یا مقدار اضافى از نیازمندی‌هاى خود را انفاق نمائید و یا به هنگام انفاق به سراغ قسمت‌هاى بى ارزش مال نروید، از بهترین قسمت‌ها كه بر گرفتن آن براى خودتان به خاطر مرغوبیت سهل و آسان است در راه خدا نیز از همان انفاق كنید.
در روایات اسلامى نیز، آیه فوق به همین معنى تفسیر شده است.
در حدیثى از امام صادق علیه‌السلام مى‌خوانیم كه فرمود:
«العفو الوسط: منظور از عفو (در آیه فوق) حد وسط است». [۲]
و در تفسیر على بن ابراهیم مى‌خوانیم:
«لااقتار و لااسراف: نه سختگیرى باشد و نه اسراف». [۳]
و در «مجمع‌البیان» از امام باقر علیه‌السلام آمده است: عفو، مازاد خوراك سال است. [۴]
احتمال دیگرى كه در تفسیر این آیه مى‌توان گفت (هر چند آن را در كلمات هیچ یك از مفسران ندیده‌ایم) این است كه عفو به همان معنى اول، یعنى مغفرت و گذشت از لغزش دیگران است، مطابق این معنى، تفسیر آیه چنین مى‌شود: «بگو بهترین انفاق، انفاق عفو و گذشت است».
با توجه به اوضاع اجتماعى عرب جاهلى و محل نزول قرآن، مخصوصا مكه و مدینه كه از نظر دشمنى و كینه‌توزى، و عدم گذشت، در حد اعلا بودند، این احتمال چندان دور نیست، به خصوص اینكه شخص پیغمبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله نیز نمونه كامل این معنى بود، همان‌گونه كه اعلام عفو عمومى، نسبت به مشركان مكه كه سرسخت‌ترین و سنگدل‌ترین دشمنان اسلام بودند نشان مى‌دهد، و هیچ مانعى ندارد كه آنها سؤال از انفاق اموال كنند، ولى نیاز شدید آنها به انفاق عفو، سبب شود كه قرآن آنچه را لازم‌تر است، در پاسخ بیان كند و این یكى از شؤون فصاحت و بلاغت است كه گوینده پاسخ سؤال طرف را رها كرده و به مهم‌تر از آن مى‌پردازد.
در میان این تفاسیر، تضادى وجود ندارد و ممكن است همه آنها در مفهوم آیه جمع باشد.
پی‌نوشت:
۱- درالمنثور، جلد ۱ صفحه ۲۵۳
۲- نورالثقلین، جلد ۱، صفحه ۲۱۰٫
۳- نورالثقلین، جلد ۱، صفحه ۲۱۰٫
۴- مجمع‌البیان، جلد ۱، صفحه ۳۱۶٫
* * * * * * * *
تفسیر نور
نکته‌ها:
…
سؤال دوّمِ مردم درباره‌ى انفاق است كه مى‌پرسند چه چیزى را انفاق كنند؟ آیه در جواب مى‌فرماید: «عفو» را! عفو در لغت علاوه بر گذشت و آمرزش به معناى حدّ وسط، مقدار اضافى، و بهترین قسمت مال آمده است و هر یك از این معانى نیز با آیه سازگار است و ممكن است مراد از عفو، همه‌ى این معانى باشد. یعنى اگر خواستید انفاق كنید، هم مراعات اعتدال را نموده و همه‌ى اموالتان را یك جا انفاق نكنید تا خود نیازمند نشوید و هم در موقع انفاق، از بهترین اموال خود بدهید. چنان كه قرآن در جاى دیگر مى‌فرماید: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ؛ به نیكى نمى‌رسید مگر از آنچه دوست دارید انفاق كنید.» [۱]
پی‌نوشت:
۱- سوره آل‌عمران، آیه ۹۲