نحوۀ مصرف درآمد موقوفات:
برای نیکوکارانی که می خواهند ملکی را وقف کنند، همیشه این نگرانی وجود دارد که پس از ایشان با موقوفۀ آنان چگونه رفتار می شود. آیا عایدات آن، همان گونه که خواسته اند هزینه می شود؟ متولیان موقوفه اهلیت لازم را برای ادارۀ آن دارند؟
درارتباط با متولیان آستان مقدّس حضرت عبدالعظیم علیه السّلام به تفصیل در تاریخچۀ موقوفات صحبت خواهیم کرد. امّا موضوع این نوشته نحوۀ مصرف درآمد موقوفات است. از ارکان وقف نامه «موقوف علیهم*»است، به این مفهوم که واقف در وقف نامه حتماً محل مصرف درآمد موقوفه را تعیین می کند.
پس از انتصاب تولیت فعلی آستان مقدّس، یکی از دستورات ایشان در حوزۀ ادارۀ موقوفات، تفحّص جدّی برای دسترسی به وقف نامه های موقوفات قدیمی بود.
از مهم ترین اهداف این دستور، صرف دقیق درآمدهای موقوفات، در محل تعیین شده (از سوی واقفان) بود.
متأسفانه پس از بررسی های بسیار از مراکز مختلف نگهداری اسناد تاریخی، تنها وقف نامۀ «محمودآباد» به دست آمد. وقف نامۀ خلازیر نیز از گذشته موجود بود. لذا با جمع بندی و ارائۀ نظرات کارشناسان، اهل خُبره و مدیران موقوفات مقرّر شد کماکان، درآمد سایر موقوفاتی که از آنان وقف نامه ای در دست نیست، براساس رویۀ مقرّر شده در سال 1331 هجری قمری از سوی حضرات آیات مدرس، گرکانی و خوئی عمل شود.
توضیحات مختصری در مورد رویۀ مذکور:
همان گونه که در مقدّمۀ سند موسوم به «حَکَم نامه» آمده است. به دلیل بعضی مناقشات و اختلاف ها در باب تولیت موقوفات زاویۀ مقدّسه، وزارت وقت اوقاف در هفدهم ربیع الثانی سال 1331 هجری قمری تقاضا کرد که علماء اَعلام حضرات آیات عظام مدرّس، گرکانی و خوئی، اسناد وقف نامه ها را ملاحظه کرده و تکلیف شرعی را معین نمایند. لذا این آقایان ضمن سندی که به «حَکَم نامه» معروف گشت، ابعاد مختلف را توضیح و تشریح و تبیین نموده ممهور فرمودند.
درذیل، آن بخش از حکم که مرتبط با بحث جاری است عیناً آورده می شود.
«... بعد از وضع آنچه برای تعمیر اعیان موقوفه و بقاء و حفظ آنها از خرابی لازم است صرف نموده و بقیه را به 10 عشر متساوی تقسیم کرده و از قرار معیّن ذیل صرف نماید و رتق و فتق موقوفات مذکوره را با حسن وجه و کمال دقّت و اهتمام و سعی در صحت عمل نموده و جمع آوری نماید و احدی حقّ مزاحمت و مداخله در هیچگونه از امور موقوفه بایشان ندارد...»
- از تمام منافع دو عشر از قرار ذیل:
- به جهت خود متولّی یک عشر
- نایب التولیه ثلث یک عشر
- سر کشیک کل ثلث یک عشر
- مُهردار ثلث یک عشر
- جهت خدمه و قراء و کفشدار و مؤذن و فرّاش و سقا پنج عشر
- جهت تعمیرات و مرمّت حرم مطهر و رواق و ایوان و فرش حرم و ایوان و رواق مساجد یک عشرونیم
- جهت چراغ حرم و رواق و ایوان و مساجد و بیوتات و مواجب چراغچی نیم عشر
- جهت مصارف زّوار آستانه و پرستاری مرضی و صادر و وارد یک عشر ...»
بررسی نحوۀ عملکرد مدیریت آستان در هزینۀ درآمد موقوفات از سال 1331 هجری قمری تا 1410 هجری قمری – مطابق با 1369هجری شمسی – را به زمان و نوشتۀ دیگری موکول می کنیم .
در دورۀ مدیریت فعلی ( از سال 1369 تاکنون ) سازمان مالی موقوفات روز به روز تقویت شده و مجهز به نرم افزارهای استاندارد حسابداری گردیده است. طبق دستور تولیت محترم و اهتمام جدّی معاونت هماهنگی آستان و توسعۀ موقوفات و مدیران مستقیم ادارۀ کل موقوفات و مستغلات، خزانه ای (حسابی) مستقل برای درآمد های موقوفات ایجاد شد و هر آنچه عایدی و درآمد مربوط به موقوفات است به خزانۀ ویژۀ موقوفات واریز می شود و حساب های آن درنرم افزار نگهداری می گردد و برای اطمینان، مراتب در پرونده های فیزیکی و کاغذی نیز منعکس و ثبت و ضبط می گردد.
در تاریخ 1387/12/27معاونت هماهنگی و امور اجرایی آستان مقدّس پس از جلسات کارشناسی و مشورتی به دلایلی از جمله این که در حکم شرعی مذکور، عناوینی مانند؛ نایب التولیه، سرکشیک و مُهردار وجود داشت و در حال حاضر و شرایط موجود که حدود 80 سال از آن گذشته است، عملاً این مناصب وجود ندارد، لذا از تولیت محترم تقاضا نمودند تا باتوجّه به اختیارات قانونی و شرعی خود، به عنوان نماینده مقام معظّم رهبری "مدّظلّه العالی" اجازه دهند تا وجوهی که به عناوین منسوخۀ فوق اختصاص داشته و عملاً وجود ندارند، به امور مشابه کارشناسی شده اختصاص یابد. تولیت محترم در جهت احتیاط، مجدداً دستور فرمودند موضوع از آستان قدس رضوی و سازمان اوقاف و امور خیریه نیز استعلام گردد. با وصول پاسخ استعلامات مورد نظر، تولیت ارجمند پس از بیش از یک سال و نیم کارشناسی و استعلام و بررسی دقیق، با تغییراتی جزیی در تقسیم عایدات به شرح زیر موافقت و مراتب را تأیید و ابلاغ نمودند:
1ـ حقّ التولیه یک عشر
2ـ تعمیرات و مرمّت حرم مطهر و بیوتات تابعه یک عشر
3ـ هـزینۀ کـارکنان (کارمندان مـوقوفات، خدّام، قرّاء ، کـفشدار، مـوذّن، فرّاش، سـقّا، حـفّاظ و سـایر افـرادی کـه بـه نـوعی در آسـتان مـقدّس خـدمت
می کنند) شش عشر
4ـ خرید فرش برای حرم مطهر و بیوتات تابعه نیم عشر
5ـ روشنایی حرم مطهر و بیوتات تابعه نیم عشر
6ـ صادرین و واردین (امور مرتبط با خدماتی که به زوّار ارائه می شود مانند؛پرداخت هزینۀ سفر و اقامت، تغذیه و موارد مشابه) نیم عشر
7ـ پرستار مرضی (هزینه های دارالشّفاء) نیم عشر
شایان ذکر است:
الف) این روش تنها در مورد موقوفات قدیمی فاقد وقف نامه ملاک عمل است و در رابطه با موقوفاتی که در دورۀ اخیر وقف شده است، دقیقاً مانند وقف نامه عمل می گردد.
ب) سهم عناوینی که در حال حاضر مناصب آن ها منسوخ شده است ( از جمله؛ نایب التولیه، سرکشیک و مُهردار) به بخش کارکنان اضافه شده و سهم کارکنان و ... از 5 عشر به 6 عشر افزایش یافته است.
ج) تعمیر و مرمّت حرم مطهر و بیوتات، و فرش حرم و بیوتات و... در حَکَم نامه، یک جا آمده بود. برای شفاف شدن امر، برای تعمیرات یک عشر و برای فرش نیم عشر منظور گردیده است.
د) درحَکَم نامه، مصارف زوّار و پرستاری مرضی و صادر و وارد یک عشر بود که در پیشنهاد مصوّب، برای امور زائران نیم عشر و پرستاری مرضی (دارالشّفاء) نیم عشر اختصاص یافت.
لیست موقوفات قدیمی آستان که درآمد آن ها براساس سیرۀ جاریه تفکیک و هزینه می شود:
1ـ سینک شهریار
2ـ هوسنه
3ـ الیمان
4ـ علائین
5ـ مافتون
6ـ خورائین
7ـ ده خیر
8ـ تعدادی مغازه در بازار حضرتی و بازار نو
9ـ یک باب حمام
10ـ خلازیر
توضیح: همان طور که پیش تر بیان شد، درآمد موقوفات جدید دقیقاً براساس نظر واقف هزینه می شود.
درحال حاضر علاوه بر خزانۀ موقوفات که حسابی است متمرکز و تمام درآمدهای موقوفات در این حساب واریز و نگهداری می شود. حساب هایی فرعی بر اساس سرفصل و عناوین تعیین شده در سیرۀ جاریه افتتاح شده و پس از محاسبۀ دقیق سهم هر یک از مصارف، عدد مربوط، به آن حساب واریز می گردد. و چنانچه به عنوان مثال نیاز به خرید فرش برای حرم های مطهر باشد، از حساب نیم عشر، خرید فرش انجام می شود.
شایان ذکر است از آنجاکه درآمد موقوفات برای ادارۀ مجموعۀ آستان مقدّس کافی نیست. مدیریت آستان تا چند برابر از سایر درآمدهای خود را برای کارسازی هزینه ها به درآمد موقوفات اضافه می نماید.
در دورۀ مدیریت فعلی تلاش، نظارت و کنترل جدّی و سیستماتیک گردیده تا فرایند محاسبه، دریافت، هزینه و ثبت درآمد موقوفات قابل ارائه به هر ناظر و کارشناس و حتی واقف باشد.
مدیریت موقوفات آستانۀ مقدّسه مفتخر است که امانت داری امین برای اعتماد واقفان به ویژه آنان که سالیانی طولانی در جوار رحمت حق خفته اند باشد و این رویه و شفافیت امور مالی موقوفات عاملی مهم در جلب اعتماد مؤمنین برای انجام وقف های جدید باشد بعون الله و فضله.
