حاج حسين ملك، واقف و بنيانگذار كتابخانه و موزه ملي ملك در ۱۱ ربيع الاول سال ۱۲۸۸ ه.ق (۱۲۵۰خورشيدي) در تهران متولد شد.
خانواده اش اصالتا تبريزي و مجتهد زاده بودند. اما پدربزرگش آقا مهدي به كسوت روحانيان درنيامد، بلكه در جنگ هاي ايران و روس به قشون دولتي پيوست و تا درجه سرهنگي پيش رفت. پس از جنگ به تجارت روي آورد و از امتياز دوستي با ميرزا تقي خان اميرنظام (اميركبير آينده) برخوردار شد. اميرنظام، پيشكار وليعهد قاجار در آذربايجان بود و هنگامي كه محمد شاه قاجار از دنيا رفت، ۱۰۰ هزار تومان از آقا مهدي قرض گرفت تا ناصرالدين ميرزاي وليعهد را از تبريز به تهران بياورد و به تخت بنشاند. آقا مهدي هم به تهران آمد و به پاس خدماتش لقب ملك التجاري گرفت.
بعد از آقا مهدي اين لقب به فرزندش محمد كاظم رسيد كه خصايل متفاوتي را از خود بروز مي داد. در جواني ورزشكار و دست پرورده پهلوان ابراهيم يزدي بود. سپس مثل پدر وارد تجارت شد. از سياست نيز بركنار نبود و دستي هم در سرودن شعر داشت.
حاج حسين و دو برادر و سه خواهرش با چنين تباري و در خانه چنين پدري پرورش يافتند. چون پدرش به مدارس جديد با ديده ترديد مي نگريست و آن ها را مخلّ ديانت مي دانست، حسين را به مدارس دارالشفاء و صدر تهران فرستاد تا به تحصيل علوم قديمه همت گمارد. استادان او سيد محمدعلي مازندراني و ميرشهاب الدين نيريزي بودند و گويا با ميرزا ابوالحسن جلوه حكيم بزرگ عصر ناصري صميميت داشت. يكچند هم دور از چشم پدر به مدرسه فرانسوي آليانس رفت تا زبان فرانسه را بياموزد. در آن جا با كساني چون محمد علي فروغي ( اديب و نخست وزير سال هاي بعد) هم دوره بود.
محمد كاظم ملك التجار، از راه تجارت و از جانب املاك وسيعي كه در خراسان خريده بود، ثروت انبوهي را براي فرزندانش به ارث گذاشت و اين اساس ثروت حاج حسين ملك بود. او دستياري پدرش در اداره املاك خراسان را برعهده داشت و گويا نخستين علقه هاي فرهنگي اش در سفري كه همراه پدر به مشهد رفت، بسته شد. در آن جا به راهنمايي يكي از دوستان پدر با پاره اي نفايس حرم رضوي آشنا شد و بعدتر وقتي در نيشابور نسخه اي از ديوان "ابن يمين فريومدي" (شاعر سده ششم هجري) را بدست آورد، فكر بنياد يك كتابخانه بزرگ به ذهنش خطور كرد. در اين زمان ۲۸ساله بود.
كتابخانه اي كه ملك از حدود سال ۱۲۷۸ خورشيدي فراهم آورد، ابتدا در مشهد بود و سپس به خانه پدري او در بازار بين الحرمين تهران منتقل شد تا در اختيار اهل فضل و دانش قرار گيرد. آن گاه در سال ۱۳۱۶ به شرحي كه در بخش وقف نامه خواهد آمد، تقديم آستان امام رضا (ع) شد. حسين ملك همچنين املاك و مستغلات زيادي را در تهران و خراسان وقف امور خيريه و عام المنفعه كرده و بدين ترتيب در جايگاه بزرگ ترين واقف تاريخ معاصر ايران نشسته است.
اين واقف بزرگ و دوستدار فرهنگ در چهارم مردادماه سال ۱۳۵۱ خورشيدي در ۱۰۱ سالگي چشم از جهان فروبست و در حرم امام رضاعليه السلام به خاك سپرده شد. از او پنج دختر به يادگار ماند. خانم ها عزتملك، ملكزاده و صديقه از بطن همسر اولش بانو نوابه قدسيه بوجود آمدند و خانم ها فلورت و رزت دختران او از همسر دومش، زرين خانم هستند.
وقف‌نامه حاج حسين ملك در ۶ آبان ماه ۱۳۱۶ خورشيدي، خانه پدري خود در بازار بين الحرمين تهران را به همراه تمام اثاثيه و كتاب هاي موجود در آن وقف آستان امام رضا (عليه السلام) كرد تا "شعبه اي از كتابخانه مقدسه رضويه باشد".
آنچه وقف شد افزون بر هزاران نسخه خطي نفيس يا چاپ سنگي شامل فرش ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهاي نقاشي بود كه او به عنوان لوازم و تجملات زندگي شخصي از آن ها استفاده مي كرد. همچنين مجموعه هاي تمبر، سكه، آثار لاكي و تابلوهاي نقاشي ميانشان ديده مي شد. اين آثار ابتدا كنار كتابخانه به نمايش درآمدند و سپس هسته اوليه موزه ملك را شكل دادند.
طبق وقف نامه، كتابخانه ملي ملك همه روزه به جز تعطيلات براي استفاده عموم باز است، اما "بيرون دادن و بردن كتاب" ممنوع است و كتاب ها بايد در محل كتابخانه و طبق آداب مترتب بر آن مطالعه شوند.
حاج حسين ملك اموال زيادي را وقف كتابخانه كرد تا پس از مرگش درآمدي براي توسعه كمي و كيفي آن فراهم باشد. او نخستين بار در سال ۱۳۲۵خورشيدي و سپس در ۲۵ فروردين ماه ۱۳۳۰ املاك و مستغلات زيادي را وقف آستان قدس رضوي كرد و درآمدشان را به كتابخانه اختصاص داد. املاك وقفي در سال ۱۳۳۰ شامل ۲۰ قطعه زمين بزرگ كشاورزي در خراسان و تعداد زيادي دكان در بازار تهران بود.
توليت و نظارت اين موقوفات مانند كتابخانه است و عمدتا صرف كارهاي ذيل خواهد شد:
۱- اختصاص نيم عشر (۵ درصد) از عوايد خالص سالانه براي خريد كتاب و لوازم موزه
۲- اداره كتابخانه شامل مرمت كتاب ها و حقوق متولي، ناظران ، مدير و كاركنان
۳- برپايي جشن در سالروز ولادت پنج تن آل عبا عليهم السلام و بعثت پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و ميلاد فرخنده امام رضا عليه السلام
۴- برپايي مراسم سوگواري در روزهاي هفتم تا يازدهم محرم
۵- برگزاري مراسم يادبود در سالروز درگذشت واقف
حاج حسين ملك در سال هاي ۱۳۳۱ و ۱۳۳۴ براي چندمين بار املاك و مستغلاتي را وقف آستان قدس رضوي كرد و مقرر داشت كه بخشي از عوايد آن ها به كتابخانه و موزه و بخش ديگر به ساخت و اداره بيمارستاني در چناران خراسان اختصاص يابد.
منبع : سايت كتابخانه و موزه ملي ملك .